Retraite predikanten: kun je als christen de wereld om je heen negeren?

Eens in de twee jaar gaan de Remonstrantse predikanten in retraite. Teambuilding staat voorop, de dagen zijn deels gevuld met inspirerende momenten. Deze keer verblijven ze in Belfast om onder andere met elkaar te praten over de relatie tussen religie en geweld: ten tijde van het conflict ‘The Troubles‘ in Noord-Ierland stonden katholieken en protestanten lijnrecht tegenover elkaar. Beide groepen hadden vrijwel uitsluitend aandacht voor het eigen lijden.

Op donderdag 11 juni was David McMillan te gast: hij maakte als baptist de bloedige onlusten van dichtbij mee en kent het zwart-witdenken als geen ander. Hij was later als predikant nauw betrokken bij het vredesproces in Noord-Ierland. David McMillan woont in Belfast. Nu doet hij vooral vredeswerk, bijvoorbeeld in Amsterdam-West, waar een veilige haven gecreëerd is voor mensen die lijden onder geweld in hun directe omgeving.

Protestanten en katholieken

Tegelijkertijd moet hij weinig hebben van het Ierse vredeswerk als exportartikel. Hij is tamelijk sceptisch over wat de kerken hebben gedaan om de kloof tussen protestanten en katholieken te dichten. Integendeel: aan beide kanten hadden zij, met hun voorgangers als leidende figuren, vooral oog voor het lijden van de eigen mensen, veroorzaakt door de vijand van de andere kerk. Zulk zwart-witdenken was kenmerkend voor alle partijen. Protestantse en katholieke geestelijken concentreerden zich op uitvaartdiensten en hulp aan weduwen en wezen in eigen kring.

Slechts enkelingen uit iedere denominatie hielden zich bezig met sociaal-politieke vraagstukken en als ze dat al deden werden ze niet altijd begrepen of liepen ze persoonlijk gevaar. Dus veel om trots op te zijn hebben de Noord-Ierse kerken niet, vindt McMillan: “We failed miserably in peacemaking.” Want peacemaking heeft te maken met het ontmoeten van de ander, over de grens van de eigen groep en het eigen gelijk heen stappen, en dat gebeurde nauwelijks.

Barricade

In 1968, toen David McMillan elf jaar was, was er een golf van geweld in de wijk van oost-Belfast waar hij opgroeide: protestanten staken huizen van katholieken in brand en omgekeerd. In de (doodlopende) straat waar hij woonde, woonden ook twee katholieke gezinnen. Over en weer was er geen contact. De vader van David en enkele mensen van de baptistengemeente realiseerden zich het mogelijke gevaar van deze buren en bouwden een barricade aan het begin van de straat.

Zo beschermden ze de katholieken tegen fanatieke protestanten en David begreep: dit is iets heel belangrijks! Dit betekende overigens niet dat de baptisten wel vaker optraden als vredestichters. Zij trokken zich vooral terug in eigen isolement, in afwachting van het eind der tijden, en ze concentreerden zich op het redden van (hun eigen) zielen. Deze avond echter overtroffen zij zichzelf en David ontdekte de noodzaak dat je als christen ook buiten je eigen groep verantwoordelijk bent.

Buitensluiten van andersdenkenden

Dat had op den duur grote invloed op zijn eigen gedrag en op zijn gedachten over de kerk als community. Dat juist daar geoefend kan worden om een vanzelfsprekende gang van zaken anders te gaan zien, en om vertrouwen te krijgen in andere, vreemde mensen, zelfs vijanden, dat beaamde hij. Maar hij had ook de ervaring dat christelijke gemeenten juist geen safe spaces zijn met een basis voor bewustwording en sociale actie. Ook daar heerst buitensluiting van andersdenkenden en veroordeling van afwijkende ideeën en dat kan het leven in gemeenten erg onveilig maken.

Geweld in Noord-Ierland heeft voor sommigen wel met religieuze overwegingen te maken gehad: de fanatieke protestanten onder leiding van dominee Ian Paisley bijvoorbeeld, ervoeren zichzelf op basis van het bijbelboek Richteren als een gideonsbende die de wereld moest redden van de afgoden van de katholieken. Maar over het algemeen was geloof ten tijde van The Troubles hooguit een laagje fineer zonder diepe wortels en een duurzaam ‘commitment’, meent David McMillan.

Verantwoordelijkheid voor de wereld

Kerklidmaatschap aan zowel protestantse als aan katholieke zijde had vooral te maken met identiteit, met de groep waar je bij hoorde en in één adem door: met de politieke partij waarop je stemde. Vaak dachten gemeenten dat ze niet aan politiek deden, maar na een incident in de jaren ’70 in het Noord-Ierse parlement realiseerde David zich, dat ze tot dan toe de luxe hadden gehad zich daarvan afzijdig te houden.

Na het Good Friday akkoord van 1998 nam de vijandigheid aan beide kanten af en daarmee verminderden de aantallen kerkleden drastisch. Individualisering nam toe, het economische welvaartspeil steeg, en de kerken gingen door zoals altijd: met aandacht voor de eigen leden en toenemende zorg om de eigen toekomst (minder leden, minder inkomsten) en met nauwelijks verantwoordelijkheid voor de wijdere wereld. Tot Davids’ grote zorg.

Gefrustreerde ambtenaar

Voelen kerken zich schuldig over hun aandeel in The Troubles? Nee, over het algemeen niet. Zijn eigen geloofsgemeenschap vindt nog steeds dat de kerk geen rol heeft in social action, ziet geen enkele sociale normativiteit in het evangelie. Er is geen waarheids- en verzoeningscommissie gekomen zoals in Zuid-Afrika als deel van een process of healing. David vraagt zich af of zoiets werkelijk had geholpen of zou helpen.

De vrouw, bijvoorbeeld, van een jeugdleider met wie David in de jaren tachtig samenwerkte heeft geen verlangen om de vijand te ontmoeten. Haar man werd doodgeschoten voor haar eigen ogen en die van hun drie-jarige dochtertje: door een bejaarde man van drie huizen verderop, een gerespecteerde buurman, maar tegelijkertijd een gefrustreerde ambtenaar die in het geheim de kant van de gewapende IRA had gekozen.

Empathisch

Zij vergeeft hem niet, maar is wel verder gegaan met haar leven en maakt zich nuttig voor de samenleving. Ook met de dochter gaat het goed. Anderen, van beide kanten, maken van slachtofferschap een politieke zaak. Met hun ‘victimstatus’ proberen ze hun recht te behalen. David oordeelt niet over beiden, maar kiest voor een empathische, pastorale benadering.

Hij verheugt zich echter wel op het Four Corners Festival in Belfast deze zomer, waarvoor religieuze en culturele organisaties van diverse kanten samenwerken: een uniek publiek evenement. Jammer, dat wij dan allang weer thuis zijn!